Uyon-Uyon lan Gamelan

A.    Uyon – Uyon

Uyon uyon saking tembung ‘manguyu-uyu’ inggih punika pasugatan gendhing mirunggan ing adicara pahargyan penganten utawa ing pagelaran ringgit purwa.

B.    Kasusastran kang Tinemu ing Gendhing

1. Cakepan yaiku syair, tetembungan kang dienggo ing tembang.

2. Cengkok yaiku lak – luking swara kanggo nglagokake tembang.

3. Gendhing yaiku swara lelagoning gamelan

4. Gamelan yaiku Piranti karawitan kanggo ngiringi tembang. Kayata ; bonang, kendhang, gong kempul, gender, gong gedhe, peking, demung, saron, kenong, slenthem, gambang, rebab, siter, lsp.

5. Laras yaiku rasa thinthingane swara cendhak nganti swara dhuwur.

6. Titi laras yaiku angka minangka gantine laras (swara cendhak tekan swara dhuwur).

7. Pathet yaiku ukuran cendhek lan dhuwure swara kanggo nglagokake tembang.

8. Pedhotan yaiku pamedhoting swara ing tengahing tembang ing saben larik.

9. Senggakan yaiku unen – uen mawa lagu ing satengahing tembang kang binarung swaraning gendhing / pradangga

10. Swarawati yaiku waranggana, pesindhen, penyanyi putri.

11. Wiraswara yaiku penyanyi kakung

12. Gerong yaiku tembang kang dilagokake bareng karo gamelan kanggo mbarengi gendhing, dene sing gerong para wiraswara / pradangga.

13. Sindhenan yaiku tetembangan kang dilagokake dening waranggana utawa pesindhen binarung swaraning gamelan / lelagoning gendhing.

14. Irama yaiku ukuran rindhik rikating penabuhing gamelan.

15. Bawa yaiku tembang kang kanggo mbukani gendhing utawa miwiti gendhing tanpa tabuhan.

16. Buka inggih punika tetabuhan utawa swara kang kanggo bukani gendhing.

17. Blimbingan inggih punika wujud wilahan gender, slenthem, demung, saron, lan peking sing tengahe nanggo lingiran (penampang trapesium).

18. Niyaga inggih punika paraga kang ngayahi nabuh gangsa.

19. Paniti inggih punika paraga kang kajibah mranata tata rakiting gangsa ing panggungan lan ngupakawis gangsa.

20. Karawitan inggih punika gumelaring gangsa saprabote, saged wujud pagelaran mandhiri utawa kangge ngiringi pagelaran liyane (ringgit, kethoprak, ludrug, lsp).

21.Waranggana inggih punika wanita ingkang ngrengga karawitan kanthi tetembangan/sindhenan.

22. Saprangkat inggih punika gangsa jangkep, laras Slendro lan Pelog.

23.Cokekan inggih punika pagelaran karawitan kang ricikanipun Gender, Slenthem, Kendhang Batangan, Siter, Gong kemodhong.

24. Sapangkon inggih punika namung laras Slendro utawi Pelog kemawon.

25. Alusan inggih punika Gender, Gambang, Rebab, Siter, Suling.

26. Balungan inggih punika Demung, Saron, Peking.

A.  Gamelan

Gamelan miturut Baoesastra Djawa W.J.S Poerwadarminta inggih punika arane tetabuhan kangrericikane akeh banget (saron, bonang, gender lsp). Bahan sing biasane dianggo nggawe gamelan arup Perunggu utawa gangsa (campuran tembang lan timahsari), Kuningan saha Barut (wesi lan plat). Gamelan iku salah sijining jinis utawa corak gamelan kang urip ing tlatah Jawa Tengah (uga Yogyakarta) lan sebageyan Jawa Wetan.

Saprangkat gamelan komplit iku nduwe 2 laras inggih punika Gamelan Slendro lan Gamelan Pelog. Laras slendro beda karo pelog, ing slendro ora ana nada (papat/pat) karo 7 (pitu/pi). Laras slendro nduwe 5 nada, inggih punika 1 2 3 5 6 kanthi interval kang padha. Dene laras pelog iku nduwe 7 nada inggih punika 1 2 3 4 5 6 7. Nadyan mangkono, gamelan pentatonic kuwi dhasare ana 5 nada (penta = 5, tone = nada).

Laras inggih punika swara kang ajeg dhuwure, ora owah, kasebut uga nada, sistemnada/ tonalsystem. Laras slendro ateges sistem nada kang manut cendhek-dhuwure lan interval saka gamelan slendro, semono uga laras pelog. Titi laras inggih punika notasi nada kang ditulis manut sistemnada laras lan pathete. Dene pathete (Pt.) inggih punika ukuran cendhek-dhuwuring laras, minangka wates wilayah nada. Pathet ing laras slendro iku antane Nem (6), pathet Sanga (9), lan pathet Manyura (Myr). Dene pathet ing laras pelog inggih punika, pathet Lima (5), pathet Nem (6), lan pathet Barang (Br.).

Ing ngisor iki andharan cekak bab ricikan gamelan miturut wujud , bahan, cara nabuh gamelan:

1.    Wujud Tebokan

Ricikan gamelan kayadene Bedhug, Kendhang, Ketipung, tambur. Cara nabuh dituthuk (bedhug, tambur) dikebuk/ keplak/ tabok (kendhang)

Kendhang:

1.    Kendhang gendhing utawa kendhang ageng iku kendhang sing paling gedhe ukurane.

         

Gb. Kendhang Ageng

2.  Kendhang ketipung utawa biasa disebut ketipung iku kendhang kang cilik dhewe lan ngasilake swara paling dhuwur dibandhing kendhang liyane.

Gb. Kendhang ketipung

3. Kendhang batangan utawa kendhang ciblon iku kendhang sing nduwe ukuran sedheng, luwih cilik sithik disbanding kendhang ageng lan kendhang ageng.

                        Gb. Kendhang Ciblon

4. Kendhang wayangan utawa kendhang sabet/kosek iku kendhang sing nduwe ukuran sedheng, luwih cilik sithik disbanding kendhang ageng ning luwih gedhe sithik disbanding ciblon.

Gb.  Kendhang Sabet

2.    Wujud Wilahan

Gamelan sing wujude wilahan inggih punika Gender, Slenthem, Gambang, Demung, Saron, Peking. Carane nabuh dithuthuk.

1. Gender iku perangkat gamelan Jawa kang kasusun ing papan kaya ayunan lan ing ngisore ana tabung/ slinder kang fungsine kanggo ngatur gema swarane.

Gb. Gender

2. Slenthem iku kagolong gamelan wujud balungan kang ngasilake swara alus katimbang balungan liyane (saron). Wujud slenthem meh padha karo gender.

3.  Gambang iku wujude meh padha saron ning luwih gedhe tur dawa lan wilahane digawe saka kayu.

Gb. Gambang

4. Demung iku prangkat gamelan wujud wilahan logam kang kasusun sandhuwure rancakan kayu.

Gb. Demung

5. Saron barung utawa saron ricik iku prangkat gamelan jinis saron tengah-tengah inggih punika antarane peking lan demung.

Gb. Saron Barung

6. Saron  panerus (Peking) iku jinis saron kang paling cilik.

Gb. Peking

3.    Wujud Wilahan Pencon

Gamelan sing wujude Wilahan Pencon inggih punika Slentho, Gong Kemodhong, Kecer. Cara nabuhe dithuthuk.

1. Slentho

Gb. Slentho

2. Gong Kemodhong

Gb. Gong kemodhong

3. Kecer inggih punika perangkat gamelan ditangkubake ing pasangane.

Gb. Kecer

4.    Wujud Pencon

Gamelan sing wujude Pencon inggih punika Bonang, Kethuk, Kenong, Kempyang, Kempul, Suwukan, Gong. Cara nabuh dithuthuk, jagur.

1. Bonang panembung kang wujude paling gedhe.

2. Bonang barung kang wujude luwih cilik saka bonang panembung.

3. Bonang penerus kang wujude paling cilik dhewe.

4. Kethuk lan kempyang iku perangkat gamelan wujud pencon kang kasusun ing papan kaya ayunan, dadi cara natane mirip karo kenong lan bonang.

5. Kenong iku perangkat gamelan wujud pencon kang kasusun ing papan kaya ayunan, dadi cara natane mirip karo bonang, kempyang, lan kethuk.

6. Kempul iku biasane digantung kaya umume perangkat gong.

7. Gong ageng iku perangkat gamelan kang ditabuh lan kang paling gedhe diameter udakana 80 nganti 100 cm utawa sekitar 24 inci.

Gb. Gong Ageng

8. Gong Suwukan utawa siyem iku perangkat gamelan kang ditabuh lan nduwe ukuran sing paling gedhe sawise gong ageng kanthi diameter 50 nganti 60 cm. 

Gb. Gong Suwukan     

5.    Wujud Kawatan

Gamelan sing wujude Kawatan inggih punika Rebab, Siter, Clempung. Cara nabuh Rebab di gesek dene Siter lan Clempung di pethik/ cuwik.

1. Rebab iku wujuding perangkat gamelan kang cara nabuhe dikosok (gesek). Rebab iku gunane kanggo murba lagu, gawe variasi lagu lan uga kanggo mbukaki gendhing.

Gb. Rebab

2. Celempung iku piranti gamelan kang cara nabuhe dipetik padha karo siter, cacah senare ana 11 lan 13 pasang.

Gb. Celempung

3. Siter iku sami kadosdene celempung nanging langkung ageng.

Gb. Siter

6.    Wujud Pipa

Gamelan sing wujude Pipa inggih punika Suling lan Kemanak. Cara ngungelaken suling di sebul lan cara ngungelaken Kemanak ditabuh.

1. Suling iku kalebu piranti music kang disebul, fungsine kanggo variasi melodi.

2. Kemanak inggih punika perangkat gamelan kang wujude memper gedhang. Kemanak iku biasane ditabuh kanggo ngiringi bedhayam.

TABUHING GAMELAN

(kapetik saking Kawruh Basa kangge kelas XI SMA/MA/SMK, gambar kapetik saking pinten-pinten sumber)